Είναι αλήθεια ότι όπου υπάρχει πνευματική ωφέλεια, εκεί πολλές φορές επικρατεί συσκότιση και κυκλοφορούν διαφορετικές εξηγήσεις και αντιλήψεις οι οποίες δυσκολεύουν τους Χριστιανούς να επωφεληθούν όσο πρέπει και ταιριάζει τις αγιαστικές πράξεις της Εκκλησίας μας. Γι’ αυτό θεωρούμε σκόπιμο από τις στήλες του μικρού αυτού ενοριακού εντύπου να δούμε με συντομία την περίπτωση του Μεγάλου Αγιασμοῦ, όπως μας την διασώζει η γραπτή παράδοση της Εκκλησίας μας.

Και πρώτα – πρώτα· Τι είναι ο Αγιασμός;

Γράφει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνῶν κ. Ευάγγελος Θεοδώρου στο περιοδικό « Εφημέριος» του έτους 1965, σελ. 10 κ.ε.· « Αγιασμός των υδάτων είναι η τελετουργική πράξις, δια της οποίας ύδωρ καθαγιάζεται δι’ ωρισμένων ευχών και επικλήσεως της επιφοιτήσεως του Αγίου Πνεύματος, ως και δια σταυροειδούς ευλογίας και εμβαπτίσεως του Τιμίου Σταυρού. Η τελετή αύτη λέγεται « Αγιασμός» ακριβώς διότι δια του ηυλογημένου ύδατος και «τῆς τούτου μεταλήψεως τέ καί ραντισμοῦ» πιστεύομεν, ὅτι ἁγιαζόμεθα καί καθαριζόμεθα τῶν ἀμαρτιῶν. Δία τοῦτο «δεόμεθα τοῦ Θεοῦ», ὅπως τό ἁγιαζόμενον ὕδωρ γένηται ἰαματικόν ψυχῶν καί σωμάτων καί πάσης ἀντικειμένης δυνάμεως ἀποτρεπτικόν.»

Η χρησιμοποίηση αγιασμένου νερού συναντάται σε πολύ παλαιούς χρόνους της ζωής των χριστιανών.

Από αρχαίους εκκλησιαστικούς ιστορικούς, όπως είναι ο Επιφάνιος, ο Θεοδώρητος κ.α., αναφέρονται θαύματα που έγιναν με το ραντισμό αγιασμένου νερού, που αγιάστηκε μόνο με τη σφράγιση δια του τύπου του Σταυρού και της επίκλησης του Αγ. Πνεύματος.

Ο καθηγητής Παν. Τρεμπέλας, στον Α´ τόμο της Θρησκευτικής και Χριστιανικής Εγκυκλοπαίδειας ( Αθήναι 1936, σελ. 136) γράφει σχετικά· « Η χρήσις ύδατος επί σκοπού ιάσεως ασθενών η καθαγιασμού τόπων βεβηλωμένων δια της εν αυτοίς ανεγέρσεως ειδωλείων η βωμών ειδωλολατρικών, του οποίου όμως ο αγιασμός εγίνετο ουχί δι’ ιδιαιτέρας τινός ακολουθίας, αλλά μόνον δια της απλής σφραγίσεως αυτού δια του τύπου του Σταυρού, ανάγεται εις χρόνους παλαιοτάτους».

Ετσι παρατηρούμε ότι το αγιασμένο νερό χρησιμοποιήθηκε από την Εκκλησία σε πολύ παλαιούς χρόνους και με την πάροδο του χρόνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες ακολουθίες που έχουμε μέχρι σήμερα.

Οι ακολουθίες της Εκκλησίας μας που «καθαγιάζουν τα ύδατα» είναι τρεις· Το Βάπτισμα, ο Μεγάλος Αγιασμός και ο Μικρός.

Μαρτυρία για το Μεγάλο Αγιασμό μας δίνει ο Αγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος που σε μια ομιλία του, που έκανε στο άγιο Βάπτισμα του Κυρίου, κάνει λόγο και για τους πιστούς της εποχής του, που είχαν τη συνήθεια να κρατούν και να φυλάγουν το Μεγάλο Αγιασμό στα σπίτια τους. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου κ. Ιωάννης Φουντούλης γράφει σχετικά στην υπ’ αριθμ. 79 απάντησή του στο βιβλίο του ( Απαντήσεις εις Λειτουργικάς απορίας, σελ. 142-143)· « Ο ιερός Χρυσόστομος στο λόγο του ομιλεί για τη συνήθεια των πιστών να αντλούν από το αγιαζόμενο κατά την εορτή αυτή νερό και να το διατηρούν στα σπίτια των καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και επί δύο και τρία ακόμη έτη. Ασφαλῶς σκοπός τους ήταν να πίνουν από αυτό η να χρίωνται και να αγιάζωνται αν κατά τη διάρκεια του έτους ευρίσκοντο σε ψυχική η σε σωματική ανάγκη».

Η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμοῦ εκτός από τα ειρηνικά της, που περιέχουν σχετικές αιτήσεις με τη θεραπεία των ψυχικών και των σωματικών ασθενειών των πιστών όπως είναι· « Υπέρ του γενέσθαι το ύδωρ τούτο… εις ίασιν ψυχής και σώματος… και υπέρ του γενέσθαι αυτό προς καθαρισμόν ψυχών και σωμάτων…», αναφέρεται και στη διατήρησή του ως ιατρείον παθών· «Αὐτός, οὔν, φιλάνθρωπε βασιλεῦ, πάρεσο καί νῦν διά τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος, καί ἁγίασον τό ὕδωρ τοῦτο καί δός αὐτῶ τήν χάριν τῆς ἀπολυτρώσεως, τήν εὐλογίαν τοῦ Ἰορδάνου. Ποίησον αὐτό ἀφθαρσίας πηγήν, ἁγιασμοῦ δῶρον, ἁμαρτημάτων λυτήριον, νοσημάτων ἀλεξιτήριον, δαίμοσιν ὀλέθριον, ταῖς ἐναντίαις δυνάμεσιν ἀπρόσιτον, ἀγγελικῆς ἰσχύος πεπληρωμένον. Ἴνα πάντες οἱ ἀρυόμενοι καί μεταλαμβάνοντες ‘‘ἔχοιεν αὐτό πρός καθαρισμόν ψυχῶν τέ καί σωμάτων’’ πρός ἰατρείαν παθῶν, πρός ἁγιασμόν οἴκων, πρός πάσαν ὠφέλειαν, ἐπιτήδειον…».

Η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμοῦ των Θεοφανίων επεκράτησε σχεδόν από τον Ε´ αιώνα να γίνεται δύο φορές. Την παραμονή της εορτής μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας του μεγάλου Βασιλείου και την ημέρα της εορτής μετά την απόλυση του όρθρου, σύμφωνα με τα μυστηριακά τυπικά η μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας κατά την ενοριακή πράξη της Εκκλησίας μας σήμερα.

Αρχικά ο Μεγάλος Αγιασμός γινόταν σε ανάμνηση του Βαπτίσματος του Κυρίου στη διάρκεια της μεγάλης παννυχίδας (ολονυκτίας) της εορτής των Θεοφανίων. Μετά από την ακολουθία του Ορθρου ετελείτο η ακολουθία του Αγιασμοῦ και οι πιστοί «αντλούσαν» αγιασμένο νερό, έπιναν και «ερραντίζοντο» και έπειτα, σ’\αυτό το νερό, το αγιασμένο με τις ευχές της Εκκλησίας, εβαπτίζοντο οι κατηχούμενοι. Στη λειτουργία που ακολουθούσε στη συνέχεια, ήσαν και οι νεοφώτιστοι, που για πρώτη φορά έπαιρναν μέρος, γι’αυτό και μέχρι σήμερα ψάλλεται σ’αυτή αντί του τρισαγίου ύμνου, το « Οσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε…».

Στην ουσία, ο Μεγάλος Αγιασμός ξεκίνησε από το ευλογημένο νερό του ιερού Βαπτίσματος. Και αυτό φαίνεται καθαρά από τη σύγκριση και ομοιότητα που παρουσιάζουν οι δύο ακολουθίες, του Βαπτίσματος και του Μεγάλου Αγιασμοῦ, μέχρι σήμερα.

Ο ιερός Αυγουστίνος σημειώνει ότι στις ημέρες του, γονείς έφερναν τα παιδιά τους να τα βαπτίσουν όχι για να λάβουν τα πνευματικά χαρίσματα του αγιασμένου νερού του Βαπτίσματος, αλλά για να επωφεληθούν από τις «ιαματικές ιδιότητες» που είχε το ευλογημένο νερό και να γίνουν καλά από τις διάφορες σωματικές τους ασθένειες. Σε μια του επιστολή, ο ίδιος πατήρ, αναφέρει ότι δύο πρόσωπα κατά την ώρα του Βαπτίσματος έγιναν καλά από ανίατες αρρώστειες. (Βλέπε και Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Α´ σελ. 225).

Ετσι παρατηρούμε ότι πολύ γρήγορα σχηματίσθηκε η πεποίθηση στους πιστούς χριστιανούς ότι το αγιασμένο νερό του Βαπτίσματος ήταν χρήσιμο και για τους βαπτισμένους πιστούς προκειμένου να το έχουν σαν φάρμακο στα σπίτια τους, για μετάληψη και ραντισμό.

Για λόγους πρακτικούς και για να μην εμποδίζονται οι λειτουργοί ιερείς στο βάπτισμα των πολλών κατηχουμένων από την προσέλευση των πιστών προς άντληση αγιασμένου νερού, καθιερώθηκε η τελετή της ακολουθίας του Αγιασμού να γίνεται δύο φορές. Την παραμονή στην παννυχίδα και την επομένη ημέρα της Εορτῆής.

Μετά την επικράτηση του νηπιοβαπτισμού (ΣΤ´ αιώνας) και την τέλεση του Βαπτίσματος σε οποιαδήποτε ημέρα του εκκλησιαστικού χρόνου, ο Μεγάλος Αγιασμός εξακολουθεί να γίνεται δύο φορές μέχρι τις ημέρες μας, χωρίς να υπάρχει διαφορά του ενός Αγιασμοῦ της παραμονής και του άλλου της εορτής, 5 και 6 Ιανουαρίου.

Η ακολουθία του μεγάλου Αγιασμοῦ είναι μία και η αυτή, είτε τελείται την παραμονή, είτε την ημέρα της εορτής των Θεοφανίων.

Ο καθηγητής Ι. Φουντούλης, σημειώνει στην υπ’ αριθμ. 208 απάντησή του·

«Και όπως η Θεία Λειτουργία είναι μία και αυτή είτε τελείται το Πάσχα, τα Χριστούγεννα, την Κυριακή, η οποιαδήποτε άλλη ημέρα του έτους και ο κοινωνών κοινωνεί πάντοτε Σώμα και Αίμα Χριστού, έτσι και στην ακολουθία του μεγάλου Αγιασμοῦ μεταβάλλεται δια της επιφοιτήσεως του Αγίου Πνεύματος το ευλογούμενο ύδωρ σε Μέγαν Αγιασμό, σε οποιαδήποτε από τις δύο ημέρες τελεσθεί η ακολουθία. Η διπλή τέλεσις της ακολουθίας προήλθε από καθαρώς πρακτικούς λόγους, για την εξυπηρέτηση των πιστών».

Πολλοί κατά διαστήματα προσπάθησαν να δώσουν διάφορες εξηγήσεις και συμβολισμούς στις δύο ακολουθίες και ίσως απ’ αυτό να προήλθε η σύγχυση που επικρατεί σήμερα και θέλει να ξεχωρίσει τον έναν Αγιασμό από τον άλλο.

Ο ίδιος καθηγητής γράφει στη συνέχεια την απάντηση:

«…Και ο Καμπανίας Θεόφιλος στο “Ταμείον Ορθοδοξίας” προσπαθεί να δώσει μία ερμηνεία στην διπλή τέλεσι· αυτός επικαλείται πρακτικούς λόγους, το “Φώτισμα” δηλαδή των “οίκων, χώρων, μανδρών και παντός εκτός και εντός οικήματος ανθρώπων και θρεμμάτων”, που εγένετο από τους ιερείς κατά την παραμονή “εν γαρ τη των Θεοφανίων, ημέρα δεσποτική, ου πρέπον τους ιερείς περιάγειν και τους άλλους ενοχλείν». Ούτε καν περνά η σκέψις σ’ όλους τους ανωτέρω, ότι υπάρχει καμία διαφορά μεταξύ της μιας και της άλλης αγιάσεως του ύδατος.»

Οσο για την ερμηνεία του Παϊσίου Γάζης, που μνημονεύει ο όσιος Νικόδημος εις το “Πηδάλιον”, σε υποσημείωση στον ξε´ κανόνα της Πενθέκτης Συνόδου, ότι ο της Παραμονής “είναι εις τύπον του βαπτίσματοςτού Ιωάννου… δια τούτο και γίνεται ταπεινά” και των Φώτων ότι “είναι εις τύπον του βαπτίσματος του Κυρίου… δια τούτου και γίνεται μετά παρρησίας και παραπομπής” είναι μία ευσεβής εξήγηση, χωρίς όμως κανένα ιστορικό η λειτουργικό έρεισμα.

Είναι αλήθεια ότι η Εκκλησία μας από τότε που καθιέρωσε την τέλεση του Αγιασμοῦ, σε ανάμνηση της Βαπτίσεως του Κυρίου μας στον Ιορδάνη ποταμό, συνέστησε κατά κάποιο τρόπο, μια ιδιαίτερη ευλάβεια στο αγιασμένο νερό. Ακόμη και η προέλευση και σχέση της ακολουθίας με την ευλογία του αγίου Βαπτίσματος τοποθέτησε «ιεραρχικά», κατά τάξη θα λέγαμε, το Μεγάλο Αγιασμό ύστερα από τη Θεία Κοινωνία. Στον Κώδικα 978 του Σινά αναφέρεται «δεύτερον της Αγίας Κοινωνίας» και σημειώνεται ακόμη ότι δινόταν σαν βοηθητικό μέσο σ’ αυτούς που είχαν κάποιο εμπόδιο και δεν μπορούσαν να έχουν συμμετοχή στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.

Η υπέρμετρη αυτή ευλάβεια στο Μεγάλο Αγιασμό είχε σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πολλές υπερβολές που δυστυχώς έφθασαν μέχρι τις ημέρες μας.

Και είναι φανερό ότι πολλές απ’\αυτές δεν ανταποκρίνονται, όπως φαίνεται, στα πράγματα.

Η ίδια Ακολουθία, όπως σημειώσαμε, κάνει λόγο για διαρκή χρήση του αγιασμένου νερού και συνιστά να το έχουμε προς «πάσαν ωφέλειαν επιτήδειον» (“ Εφημέριος” έτους 1969, σελ. 59 κ.ε.).

Χρειάζεται πολλή προσοχή από τους πνευματικούς Πατέρες η σύσταση που κάνουν σε μερικούς· «Να κοινωνήσεις με Μεγάλο Αγιασμό», χωρίς προηγουμένως να εξηγήσουν με λεπτομέρεια τη σωστή χρήση και τα αποτελέσματα του Μεγάλου Αγιασμοῦ. Τίποτε δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη Θεία Κοινωνία, που είναι ο ίδιος ο Χριστός μας, με τον οποίο πρέπει με κάθε θυσία και κατάλληλη προετοιμασία να προσερχόμεθα για να ενωθούμε μαζί Του.

Ούτε είναι σωστή η σύσταση να ζητούν οι πιστοί να λάβουν Μεγάλο Αγιασμό την ώρα που ο Λειτουργός ιερεύς μεταδίδει από την ωραία Πύλη τη Θεία Μετάληψη και ιδιαίτερα στις «μεγάλες μέρες» που η προσέλευση στη Θεία Κοινωνία γίνεται σχεδόν από το σύνολο των πιστών ενοριτών.

Μερικοί μιλούν για επιστροφή του αγιάσματος στο Ναό, αν δεν χρησιμοποιηθεί την ημέρα των Θεοφανίων. Αυτό είναι παράδοξο, κι όταν λέγεται ακόμη και από μορφωμένους ιερείς, που υποτίθεται ότι έχουν μελετήσει το θέμα και χειρίζονται με υπευθυνότητα τα αγιαστικά μέσα της Εκκλησίας μας. Με τον τρόπο αυτό «αντιστρατεύεται» η πραγματικότητα και ο σκοπός του Αγιασμοῦ με αποτέλεσμα πολλοί πιστοί να στερούνται από τις πολλές και χρήσιμες ιδιότητες του αγιασμένου νερού, που ωφελεί με πολλούς τρόπους την πνευματική μας ζωή και μας βοηθάει να πολεμήσουμε τις διαβολικές ενέργειες.

Οπως αναφέραμε, ο Αγιασμός που γίνεται την παραμονή και αυτός που γίνεται την ημέρα των Θεοφανίων, είναι ο ίδιος και μπορούμε να τον πάρουμε και να πιούμε νηστικοί κατά τη συνήθεια που επεκράτησε χωρίς καμιά ιδιαίτερη νηστεία νωρίτερα.

Η νηστεία που κάνουμε την παραμονή της Εορτῆς, δεν έχει καμιά σχέση με τη μετάληψη του Μεγάλου Αγιασμού. Η νηστεία της παραμονής είναι «κατάλοιπο» της προπαρασκευαστικής νηστείας περισσοτέρων ημερών που γινόταν για τον εορτασμό των τριών μεγάλων εορτών που η Εκκλησία μας είχε την 6η Ιανουαρίου· Γέννηση, Περιτομή και Βάπτιση του Κυρίου. Οταν η Γέννηση μεταφέρθηκε να εορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου η προπαρασκευαστική νηστεία έγινε 40 ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα και για τα Θεοφάνια λόγω του δωδεκαημέρου έμεινε μόνο μια ημέρα νηστείας, η παραμονή 5 Ιανουαρίου.

Πολλοί από τους αρχαίους κώδικες κάνουν λόγο για μετάληψη του Μεγάλου Αγιασμοῦ προ του αντιδώρου.

Η σύγχρονη πράξη των Μονών του Αγίου Ορους, που κρατούν με πολλή προσοχή τις παραδόσεις, έχει την εξής σειρά· Θεία Κοινωνία, Αντίδωρον, Αγιασμός, κόλυβο. Ακόμη και για λόγους πρακτικούς σήμερα συνιστάται πρώτα να παίρνουμε το αντίδωρο από το χέρι του Λειτουργού ιερέα και στη συνέχεια να μεταβαίνουμε στον τόπο που υπάρχει το αγίασμα για να μεταλάβουμε απ’\αυτό και να πάρουμε και για το σπίτι μας.

Ο Αγιασμός, που καθιερώθηκε να γίνεται την παραμονή και την ημέρα της εορτής των Θεοφανίων, ονομάσθηκε Μεγάλος Αγιασμός σε σύγκριση με τον άλλο Αγιασμό που γίνεται σε οποιαδήποτε ημέρα του χρόνου και λέγεται Μικρός Αγιασμός. 

Η Εκκλησία πολύ νωρίς βρέθηκε στην ανάγκη να δημιουργήσει εορτές, ακολουθίες και άλλες παρόμοιες εκδηλώσεις, για να μπορέσει να «ξεκόψει» κατά κάποιο τρόπο τα ειδωλολατρικά έθιμα από τη ζωή των πιστών της.

Ετσι συνέβη και με τη δημιουργία και καθιέρωση του Μικρού Αγιασμοῦ, για τον οποίο τίποτα δεν γνωρίζουμε, για το πότε ακριβώς «εισήλθε» στη ζωή της Εκκλησίας. Ο Βαλσαμών, που σχολιάζει τον ΞΕ´ Κανόνα της εν Τρούλω Οικουμενικής Συνόδου αναφέρει τα εξής· « Η της νουμηνίας (αρχή του σεληνιακού μηνός) εορτή, προ αμνημονεύτων χρόνων, εσχόλασε και αντί ταύτης, Θεού χάριτι, ιλαστήριοι ευχαί προς Θεόν και αγιασμοί επ’ Εκκλησίας παρά του πιστού λαού γίνονται καθ’ εκάστην αρχιμηνίαν και ύδασιν ευλογία, ουκ αντιλογίας, χριόμεθα».

Ο Κ. Καλλίνικος στο βιβλίο του « Ο Χριστιανικός Ναός και τα τελούμενα εν αυτώ» ( Εκδοσις Β´, 1958, σελ. 581) γράφει σχετικά· «Οι μηνιαίοι αγιασμοί δεν είναι μεν σύγχρονοι των Χρυσοστόμου, Επιφανίου, Θεοδωρήτου η και Σωφρονίου, πλην δεν είναι και μεταγενέστεροι του 8ου αιώνος, εμπεδοθέντες εν τη Εκκλησίᾳ και ως αντίμετρον και αντισήκωμα ειδωλολατρικών θαλασσίων ραντισμών και αγνισμών, καθ’ ων ώφειλεν ο Χριστιανισμός δια του αυτού όπλου να αντεπεξέλθη».

Στο σημείο αυτό θεωρείται σκόπιμο ν’ αναφερθεί ότι υπάρχει μαρτυρία κατά την οποίαν Μικρός Αγιασμός γινόταν και στο Παλάτι της Κωνσταντινουπόλεως παρουσία των Βασιλέων και γινόταν στην αρχή κάθε μήνα εκτός του Ιανουαρίου και Σεπτεμβρίου, επειδή ακολουθούσαν οι γιορτές των Θεοφανίων και της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

Ετσι εξηγείται και η μνημόνευση που υπάρχει στην ευχή για τους πιστούς βασιλείς και ακόμη το τροπάριο «Σώσον Κύριε τον λαόν Σου… νίκας τοις βασιλεύσιν κατά βαρβάρων δωρούμενος» και ψάλλεται όταν «καταδύεται» στο νερό ο Τίμιος Σταυρός (Θρησκ. Εγκυκλ. τόμος Α´, σελ. 142 κ.ε.).

Η Ακολουθία του Μικρού Αγιασμοῦ δεν έχει καμία σχέση με το βάπτισμα του Κυρίου, όπως είναι η Ακολουθία του Αγίου Βαπτίσματος, ούτε γίνεται σε ανάμνηση εκείνου, όπως είναι η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμοῦ. Εχει έναν ξεχωριστό χαρακτήρα και διαφορετικό σκοπό.

Καθαγιάζεται το νερό για να χρησιμοποιηθεί από τους πιστούς για τον αγιασμό και την ψυχική και σωματική θεραπεία και για ευλογία «των οίκων και των έργων των χειρών των», όπως χαρακτηριστικά διατυπώνεται στις αιτήσεις των ειρηνικών και στις ευχές της όλης ακολουθίας του Μικρού Αγιασμοῦ ( Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, Ι. Φουντούλη, σελ. 74).

Εύκολα τώρα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι διαφορά στην ουσία μεταξύ του Μεγάλου και του Μικρού Αγιασμοῦ δεν υπάρχει. Διαφέρουν μόνο στο χρόνο που καθιερώθηκε στη ζωή της Εκκλησίας, στην Ακολουθία και στις μέρες που γίνονται. Ο μεγάλος αγιασμός γίνεται στις εορτές των Θεοφανείων και ο μικρός κάθε πρωτομηνιά και οπότε η ανάγκη των πιστών το ζητήσει.

«Μικρός, καθώς νεώτερός του κατά την ηλικίαν και βραχύτερός του κατά την έκτασιν. Μικρός διότι ο,τι εκείνος επαγγέλλεται εν μεγάλω βαθμώ άπαξ του Ετους, τούτο ούτος έρχεται να εκζητήση παρά Θεού εις βαθμόν μικρότερον εν οιαδήτινι ημέρα και ώρα του ενιαυτού…» (Κ. Καλλίνικος, σελ. 580).

Και θα τελειώσω τη μικρή αυτή μελέτη, περί του Μεγάλου Αγιασμοῦ και τη χρήση του, με τα σχετικά που γράφει ο αρχιμανδρίτης-ιεροκήρυξ Χριστόφορος Καλύβας, στο βιβλίο του « Αδελφικά γράμματα» (εκδ. 1962, σελ. 257)·

«Ο Αγιασμός είναι Αγιασμός, είτε δίδεται την παραμονή των Φώτων, είτε την ίδια ημέρα είτε γίνεται στο σπίτι. Δεν έχει διαφορά ο αγιασμός ο Μικρός από τον Μεγάλο. Λέγεται Μικρός η Μεγάλος, επειδή οι ευχές είναι μικρότερες η μεγαλύτερες, επειδή παρατείνεται περισσότερο η λιγότερο η σχετική ακολουθία. Θεαματικά είναι αυτά. Δε σημαίνουν ουσία προκειμένου περί του αγιασμού του καθαρού νερού που βρίσκεται στη λεκάνη. Μην κρατούμε το λαό μας στο σκοτάδι, στην πλάνη. Το αγιασμένο νεράκι του Μικρού Αγιασμοῦ διατηρείται χρόνια, όπως και το νεράκι του Μεγάλου λεγομένου Αγιασμοῦ». 

Συμπέρασμα:

Μπορούμε στο σπίτι μας να έχουμε Αγιασμό, αρκεί να μην τον ξεχνούμε στο εικονοστάσι, αλλά να τον χρησιμοποιούμε κάθε φορά που παρουσιάζεται ανάγκη.

Χρόνια Πολλά, Ευλογημένα & Άγια Θεοφάνεια!